Dreyfüs meselesi ile ilgilenenler lehte ve aleyhte cepheler kurmuşlar, birbirleriyle insafsızca mücadele etmişlerdir. Umumi efkâra tesir eden bütün gazeteler bu mücadelede kendilerine mahsus olan yeri almışlardır. Fransa'nın en büyük siyaset adamları, en büyük yazarları, en büyük kumandanları, bazan insan haklarını, hakikati ve adaleti müdafaa ederek, ekseriya devletin yüksek menfaatleri, vatan müdafaası, ordunun şeref ve haysiyeti adına hakkın ve adaletin çiğnenebileceği fikrini içten içe savunarak bu mücadeleye katılmışlardır. Hakikatin ezilmesi, adalet duygusunun parçalanması bahasına da olsa görünüşte, Fransız ordusunun şerefini kurtarmak isteyenler, bu uğurda türlü hilelere başvuranlar, sahte vesikalar kullananlar, masum bir insanı müebbet hapse mahkûm ettirmiş olmalarına rağmen, sonunda hakikatin ve adaletin önünde diz çökmeğe mecbur olmuş, şereflerini kaybederek göçüp gitmişlerdir. Dreyfüs hadisesi Fransa'nın yakın tarihinde önemli bir yer almıştır. Dünyaya insan hak ve hürriyetlerinin kutsallığı hakkında ilk fikirleri vermiş olan Fransa, Dreyfüs muammasının çözülmesi için derin buhranlar geçirmiş, adeta köklerinden sarsılmıştır. Fakat bu buhranın sonunda hakkın ve adaletin bayrağı hak ve adalet uğruna hayatlarını ve şereflerini ortaya koymaktan çekinmemiş olan büyük Fransız vatanseverlerinin elinde yeniden yükselmiş, insanlığı yeniden himaye edici gölgesi altına almıştır. Dreyfüs meselesi esas itibariyle dar bir milliyetçilik anlayışı içinde, Yahudi düşmanlarının ortaya attıkları bir casusluk meselesidir. Sonradan bu meseleye suçlarını örtmek için vatan sevgisi, vatanın müdafaası, ordunun şerefi gibi her millet için muhterem ve mukaddes mefhumları karıştırmışlardır. Suçsuz olduğunu bildikleri bir insanın çarpıldığı haksız cezadan kurtulmasını, o mukaddes mefhumlara karşı bir tecavüz mahiyetinde göstermek istemişlerdir. Hakikati ve adaleti savunanların karşısına çıkarılan işte bunlardır. Onun için, bu uğurda mücadele edenler zaman zaman vatan haini ithamlarıyla karşılaşmış, tehditlere uğramış, yuhalanmış, muhtelif cezalara çarpılmışlardır.

---